Ύστερα από έρευνες πολλών ετών, σε κάθε λογής ιστορικά και λογοτεχνικά αρχεία, καταφέραμε να επιβεβαιώσουμε με γραπτές αποδείξεις, την ιστορική παράδοση που κληρονομήσαμε απ’ τους γονείς και παππούδες μας, σύμφωνα με την οποία, ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, αυτός ο γίγαντας των ελληνικών γραμμάτων, διατηρούσε στενό φιλικό δεσμό με την Παλλήνη.

Γιάννη Οικονόμου
Υποστρατήγου ε.α.
Συγγραφέα- Μέλους
Ένωσης Ελλήνων Συγγραφέων

Αυτή η – κατά κάποιο τρόπο – ανακάλυψή μας, προκάλεσε το έντονο ενδιαφέρον των «Παπαδιαμαντιστών», των εκατοντάδων δηλαδή πνευματικών ανθρώπων, (Ιστορικών, Λογοτεχνών, Καθηγητών Πανεπιστημίου κ.ά.) που μελετούν για πολλά χρόνια τώρα τη ζωή και το λογοτεχνικό έργο του μεγάλου σκιαθίτη συγγραφέα, ακριβώς επειδή έφερε στο φως μια άγνωστη πτυχή της ζωής του “Μεγίστου των Ελλήνων διηγηματογράφων”, όπως αποκαλούν τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη.

Κι ήταν μεγάλο το ενδιαφέρον που έδειξε γι’ αυτό η «Εταιρεία Παπαδιαμαντικών Σπουδών», ο Πρόεδρος της οποίας κ. Φώτης Δημητρακόπουλος, Καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, επεσκέφθη την Παλλήνη και συζήτησε το θέμα μαζί μας.

Ο ίδιος παρέστη και προλόγισε την ομιλία μας με θέμα «ο δεσμός του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη με την Παλλήνη» που έγινε στο Φιλολογικό βραδινό που οργάνωσε ο Σύλλογος μας σε συνεργασία με τον Δήμο Παλλήνης στις 3 Ιουλίου 1999 στον όμορφο χώρο του παρεκκλησίου του Αγίου Νικολάου.

Κι ακόμη ο κ. Δημητρακόπουλος μας παρακάλεσε αργότερα να μιλήσουμε με το ίδιο θέμα στους συνέδρους του «Β’ Διεθνούς Συνεδρίου για τον Παπαδιαμάντη» που θα γινόταν στην Αθήνα από 1 έως 5 Νοεμβρίου 2001. Και αυτή η εκδήλωση έγινε στην πόλη μας την 1η Νοεμβρίου και όλοι οι σύνεδροι ενθουσιάστηκαν από όσα άκουσαν και τα οποία αγνοούσαν ως τότε.

Ας έλθουμε όμως τώρα στις αποδείξεις πάνω οποίες βασίσθηκε η τεκμηρίωση – πέραν της προφορικής παράδοσης – του φιλικού δεσμού του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη με το Χαρβάτι.

Αυτές ήταν κατ’αρχήν το αριστούργημα της νεοελληνικής φιλολογίας «Ο Κοσμοκαλόγερος» του Μιχαήλ Περάνθη, στο οποίο ο συγγραφέας περιγράφει μια επίσκεψη του Παπαδιαμάντη στο Χαρβάτι.

Κι ακόμη ήταν το αφήγημα του σκιαθίτη συγγραφέα «Ο Επιτάφιος και η Ανάστασις εις τα χωρία» που αναφέρεται στο Χαρβάτι καθώς και τα μεγάλα διηγήματά του «Βλαχοπούλα» και «Λαμπριάτικος Ψάλτης» όπου επίσης ο Παπαδιαμάντης αναφέρεται, περιγραφικά όμως και χωρίς να το ονοματίζει, στο Χαρβάτι και στον αγαπητό του φίλο Ιωάννη Θεοφιλάτο. Χωρίς δηλαδή να αναφέρει το όνομα του χωριού και το επώνυμο του Θεοφιλάτου, που τότε ήταν ιδιοκτήτης του τεράστιου τσιφλικιού (αγροκτήματος) Χαρβάτι.

Αυτό το έκανε ο Παπαδιαμάντης επειδή είχε κατηγορηθεί από κάποιους κακόπιστους κύκλους – που στην πραγματικότητα φθονούσαν το μεγάλο λογοτεχνικό ταλέντο του – ότι γράφει συχνά για τον Θεοφιλάτο επειδή τον φιλοξενεί στην έπαυλή του στο Χαρβάτι.

Βέβαια ο Παπαδιαμάντης, ένας άνθρωπος περήφανος που προτιμούσε να ζει σε εσχάτη ένδεια παρά να δεχθεί τη βοήθεια οποιουδήποτε, αντέδρασε με αξιοπρέπεια, αλλά και με μεγάλη θλίψη γράφοντας στο “προοίμιο” του διηγήματος του «Λαμπριάτικος Ψάλτης»: Ιδού λοιπόν ποίον το αίτιον της δυσφορίας των και πόσον αφελώς το ομολογούσι… το εξωτερικεύουσι.

Να φιλοξενηθείς ηγεμονικώς εις τα μέγαρα μεγάλου άρχοντος και να μην προπίεις εις τιμήν του οικοδεσπότου! Να απολαύσεις (ξενίας δεσποτικής και αθανάτου τραπέζης) και να μην αποδώσεις ευχαριστίαν εις τον εστιάτορα”.

Αλλά, για να επανέλθουμε στις αποδείξεις του δεσμού του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη με το Χαρβάτι, πιστεύαμε πάντοτε ότι πέραν αυτών που αναφέραμε πιο πάνω, πρέπει να υπάρχουν και άλλα κείμενα του συγγραφέα στα οποία ο «άγιος των γραμμάτων μας» να αναφέρεται στο Χαρβάτι, στους Χαρβατιώτες και στον Θεοφιλάτο.

Και πράγματι αυτή η πίστη μας αποδείχθηκε σωστή, αφού ένας νέος συμπολίτης μας, ο κ. Αλέξανδρος Παλάσκας, με τον ζήλο και το ενδιαφέρον για τα γράμματα που τον διακρίνει, κατάφερε να ανακαλύψει, ερευνώντας τα αρχεία πολύ παλαιών εφημερίδων, το αφήγημα του Παπαδιαμάντη «ΕΚΔΡΟΜΗ ΕΙΣ ΧΑΡΒΑΤΙ» που δημοσιεύουμε πιο κάτω.

Το αφήγημα αυτό δημοσιεύθηκε στο φύλλο της 18-8-1886 της αθηναϊκής εφημερίδας «ΕΦΗΜΕΡΙΣ» του Κορομηλά στην οποία ο Παπαδιαμάντης ήταν αρχικά έκτακτος μεταφραστής, (γνώριζε τρεις ξένες γλώσσες), και στη συνέχεια έγινε τακτικός συνεργάτης.

Πριν κλείσουμε αυτό το εισαγωγικό σημείωμα για να παρουσιάσουμε το αφήγημα «ΕΚΔΡΟΜΗ ΕΙΣ ΧΑΡΒΑΤΙ» θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε θερμά τον κ. Αλέξανδρο Παλάσκα για τη σημαντική συμβολή του στην καταγραφή της ιστορίας της πόλης μας.

Επίσης θα θέλαμε να βεβαιώσουμε τους αναγνώστες μας ότι διατηρήσαμε με θρησκευτική ευλάβεια την ορθογραφία και τη στίξη του κειμένου του Παπαδιαμάντη όπως αυτό δημοσιεύθηκε στο φύλλο της «ΕΦΗΜΕΡΙΔΟΣ», φωτοτυπία του οποίου έχουμε στα χέρια μας.

Κι ακόμη στο τέλος του κειμένου παραθέτουμε ένα μικρό γλωσσάριο με την ερμηνεία κάποιων λέξεων που δεν ανήκουν στη σύγχρονη γλώσσα, μιας και “η γλώσσα του Παπαδιαμάντη είναι κάτι το ξεχωριστό, το εντελώς δικό του, στο οποίο ενώνονται τα στοιχεία της αρχαίας αττικής, της βυζαντινής, της καθαρεύουσας και της δημοτικής σ’ ένα αρμονικό σύνολο που συναρπάζει”, όπως γράφουν οι κριτικοί του έργου του.

Ακολουθεί η εν είδει χρονογραφήματος, η αφήγηση του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη

Εκδρομή εις Χαρβάτι (Παλλήνη, 1886)

Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη
Δημοσιεύθηκε στην αθηναϊκή εφημερίδα “ΕΦΗΜΕΡΙΣ”
18 Αυγούστου 1886

Εφθάσαμεν τέλος εις Γέρακα, τον σταθμόν του σιδηροδρόμου Λαυρείου, σύνεγγυς του ομωνύμου μετοχίου της Πεντέλης. Το όνομα δεν ετυμολογείται παρά το Ιέραξ, ως ηδύνατό τις να υποθέση.

Εν μέσω των γηραιών εκείνων κορμών, εν μέσω των γιγαντιαίων εκείνων ελαιοδένδρων, η ηχώ αντηχεί ακόμη: Γέρακα! Γέρακα! και η εγχώριος παράδοσις προσεπιμαρτυρεί, ότι αρχαίος μοναχός της γεραράς μονής Πεντέλης, αφού είχεν εγκεντρίσει τις οίδε πόσας μυριάδας αγριελαιών, απηύδυσε πλέον και ανέκραξε: Γέρακα! Γέρακα! ως προφέρεται κατ’ επιχώριον ιδιωτισμόν το εγήρασα.

Και αυτός μεν εγήρασε και απήλθεν, η δε εργασία του χαλκεντέρου εκείνου μένει ακόμη.

Εκπλήττεται “ο διαβάτης βλέπων τα κολοσσιαία εκείνα δένδρα. Η ελαία της Αθηνάς, γενομένη η ελαία της Παναγίας, δεν μετέβαλε φύσιν εν Αττική. Η αυτή χάρις και δύναμις, το αυτό άφθιτον μεγαλείον, επιστέφει το αειθαλές και πολύτιμον προϊόν της γλυκείας και αγαπητής χώρας μας.

Τα τέκνα του Βορρά, οι ομόδοξοι μας της κραταιάς αυτοκρατορίας, θεωρούσι το έλαιον ως άγιον και σεπτόν δώρημα, προορισμένον μόνον δια τας κανδήλας και το Βάπτισμα.

Επί εν στάδιον ή πλέον τι βαδίζων τις μεταβαίνει από του σταθμού εις Χαρβάτι, το ελάχιστον χωρίον της Αττικής, αλλά μέγιστον χωράφιον, διότι είναι κτήμα ενός και μόνου ανδρός, του κ. I. Θεοφιλάτου. Και η έκτασις της γης ην κατέχει, κατερχωμένη από των υπωρειών της Πεντέλης έως το Πικέρμι, το Σπάτα και τον Γέρακα, περιλαμβάνει 30 και επέκεινα χιλιάδας στρεμμάτων.

Η δε καλλιέργεια ανεπτύχθη απιστεύτως από δεκαετίας και πλέον, ότε περιήλθεν εις την κυριότητα του νυν ιδιοκτήτου.

Το χωρίον είναι εκτισμένον εν είδει μοναστηρίου, και τούτο δια να προφυλάττηται ασφαλέστερον από της ληστείας, πάλαι ποτέ, ως θα έλεγε των νεωτέρων τις, χθες και πρώην, λέγομεν ημείς, ότε η ληστεία ήνθει και εκαρποφόροι ακόμη εν Αττική.

Την πρόνοιαν ταύτην έλαβεν ο προόην ιδιοκτήτης, κ. Ροζού, σύζυγος της ομωνύμου κοινοβουλευτικής κυρίας. Αυτός, ούτος, έχει κτίσει και την ωραίαν έπαυλιν ην κατέχει νυν ο κ. Θεοφιλάτος, ήτις δεσπόζουσα προς Β. του χωρίου, έχει την θέαν λαμπράν και αγλαωτάτην. Και τούτο διότι η φύσις της γης εις το μέρος εκείνο είνε μία των ευγεωτάτων της ευάνδρου Αττικής.

Φαντάσθητε στρογγύλην κοιλάδα, περιεχομένην ένθεν μεν μεταξύ Πεντέλης και Υμηττού, ένθεν δε μεταξύ χθαμαλωτέρων κορυφών ΒΑ, μέχρι ΝΑ, όλην πρασίνην και χλοάζουσαν, αλλά ποικιλλομένην, χρυσίζουσαν τώρα τον Αύγουστον, κατόπιν του χρυσού θέρους.

Διότι το Χαρβάτι παράγει και ξανθόν στάχυν της Δήμητρος, αλλά κυρίως παράγει ροδίτην, παράγει δε και καπνόν, και περί τούτων δύναται να μαρτυρήση ο καλός Αντώνιος, ο εκ Βάρνης πρόσφυξ, του οποίου η καλλιέργεια του καπνού είνε η πρωτίστη ασχολία.

Αλλά το πρώτιστον του Χαρβατίου προϊόν είνε ο οίνος, και μάλιστα ο οίνος του κ. Θεοφιλάτου. Είπον ανωτέρω περί της γιγαντιαίας προόδου, ην έλαβεν ο τόπος επί των ημερών του κ. Θεοφιλάτου, και τούτο δύναται να εννοήση τις εκ τούτου, ότι η αξία του χωρίου, και η προσφερομένη τιμή εις τον κ. Θεοφιλάτον όστις δεν έχει σκοπόν να το απαλλοτριωθή, επενταπλασιάσθη.

Αλλ’ ο κ. Θεοφιλάτος δεν είνε είς των πολλών πλουσίων, οίτινες θησαυρίζουσιν απλώς δια να θησαυρίζωσιν.

Ο κ. Θεοφιλάτος είνε είς των δραστηριωτέρων αντιπροσώπων της βιομηχανίας και της προόδου εν Ελλάδι και εις την Ανατολήν και είνε ασύγκριτος ωφελιμώτερος εις τον τόπον των πολλών κηφήνων, δήθεν πολιτευομένων και από πρωίας μέχρι νυκτός επικαλουμένων το όνομα της πατρίδος και της ελευθερίας διαφθορέων του λαού, ων βρίθει δυστυχώς ο τόπος, και οίτινες περιέρχονται τα χωρία προς διαφθοράν και εξώνησιν συνειδήσεων και προς διαβουκόλησιν του ατυχούς και αμαθούς λαού των κωμών και χωρίων…

Εν μόνον ελάττωμα έχει ο κ. Θεοφιλάτος, ότι ενώ γίνεται, κατά τον ψαλμωδόν, παραίτιος ευφροσύνης εις μυριάδας ανθρώπων δια του οίνου ον παράγει, δεν θέλει και αυτός να μετάσχη της ευφροσύνης, και είνε το άκρον εναντίον του μυλοθρού εκείνου της παροιμίας, όστις “όταν είχε νερό, έπινε κρασί”.

Ο κ. Θεοφιλάτος τουναντίον, ενώ έχει και παραέχει κρασί, ευχαριστείται να πίνη νερό. Και τούτο είνε γνωστόν εις όλους τους μετασχόντας της πατριαρχικής τραπέζης του, εις όλους τους υπό την φιλόξενον στέγην του αναπαυθέντας, οίτινες είνε δυσαρίθμητοι.

Ευτυχώς οι υποτελείς του δεν συμμερίζονται την αντιπάθειαν ταύτην του κ. Θεοφιλάτου προς το ίδιον προϊόν της βιομηχανίας του, και ούτω το Χαρβάτι είνε έν των ευθυμοτέρων χωρίων της περιφερείας Αττικής και Βοιωτίας.

Της ευθυμίας ταύτης, περί ης έλεγον ανωτέρω, μάρτυς εγενόμην εγώ ο ίδιος χθες, εορτήν της Κοιμήσεως της Θεοτόκου.

Εγράφη εις τας εφημερίδας ότι εώρταζεν η Τήνος, εώρταζε το Αμαρούσι, η Πεντέλη, η Κολοκυνθού, η Χρυσοσπηλαιώτισσα, η Ρόμβη, κτλ. Μόνον περί του Χαρβατίου δεν έγεινε λόγος.

Και όμως και το Χαρβάτιον είχε την εορτήν του, διότι και το ενοριακόν παρεκκλήσιον αυτού επ’ ονόματι της Παναγίας του Δεκαπενταύγουστου τιμάται. Οι αγρόται, όλοι λευχείμονες, εώρτασαν πανηγυρικώς δι’ αφθόνου σπονδής, δι’ ασμάτων και ορχήσεων και μετά πολλής φαιδρότητος και ανοικτής καρδίας.

Περί την 5ην μ.μ. έφθασαν εκ γειτονικού χωρίου τα τύμπανα και οι ζουρνάδες και τότε η ευθυμία εκορυφώθη.

Αλλά βραχεία παρήλθεν ώρα, και ο αιθήρ, όστις ήτο από πρωίας κεκαλυμμένος, επί μάλλον συνεσκότασε, τότε δε αγρίως υψηλόν ήτο προς βορράν, περί τας υπωρείας της Πεντέλης το θέαμα των συγκρουομένων νεφελών, των διασχιζουσών τον αιθέρα ατραπών, και παταγώδης αντήχει η βροντή, απειλούσα έκρηξιν.

Εφ’ ύψους του Υμηττού επεκρέματο μέγα και ζοφερόν νέφος, προάγγελος του όμβρου. Η καταιγίς εξερράγη μετ’ ολίγον, φοβερός ήτο ο ανεμοστρόβιλος, και ευθύς επήλθε ραγδαιοτάτη βροχή διαρκέσασα μετά διαλειμμάτων και υφέσεων επί τινας ώρας.

Τότε και τα νταούλια μετηνέχθησαν από του υπαίθρου εις το μόνον του χωρίου μαγαζείον, αι δε ορχήσεις και τα άσματα δεν έπαυον. Αλλά περί την δεκάτην ώραν, ότε ο υετός είχε κοπάσει, πυρσοί ανήφθησαν, η ευθυμία εκορυφώθη, και πάλιν η εορτή κατέστη υπαίθριος.

Ο δε περίφημος τυμπανιστής μπάρμπα Μάρκος, χαριζόμενος εις την παρέα, ευηρεστήθη τότε να κρούση και αυτός επ’ ολίγον το τύμπανον. Τω όντι δε μοι εφάνη άξιος της φήμης του. Όσην και αν επιτηδεύεται τις αποστροφήν προς τα βαρβαρόφωνα, ομολογητέον ότι ο μπάρμπα Μάρκος βαρεί σιγά, ταπεινά, έχει ιδιαίτερον όλως τρόπον, και μεγάλως μετριάζει το τραχύ εκείνο και το εκκωφαντικόν του ήχου.

Εκ των ορχηστών μεγάλως διέπρεψεν ο προειρημένος πρόσφυξ Αντώνιος, όστις εχόρευσε τον ζεϊμπέκικον, τον αράπικον και άλλους αστειοτάτους χορούς. Περίεργος δε ήτο ο μιμικός εκείνος χορός του κυφού άραβος στρατιώτου, πηδώντος, σκοπεύοντος, τρεπομένου εις φυγήν, επαιτούντος, και ποιούντος άμα ασιατικήν υπόκλισιν…

Αλλά περί το μεσονύκτιον διέλυσε και χορόν και εορτήν και ευθυμίαν ο επισυμβάς τρομερός σεισμός, όστις τοιαύτας δεινοτάτας καταστροφάς επέπρωτο να προξενήση ατυχώς εις την Ελλάδα! Είθε η φοβερά αύτη δοκιμασία να είνε η τελευταία δια την ατυχή πατρίδα μας!

Γλωσσάριο

Εγκεντρίσει = μπολιάσει
Άφθιτον = άφθαρτο, αθάνατο
Στάδιο = μονάδα μήκους ίση με 184,87μέτρα
Ευγεωτάτων = καλλίστων γαιών, εδαφών
Ευάνδρου = άφθονη σε γενναίους άνδρες
Χθαμαλωτέρων = χαμηλότερων
Χλοάζουσαν = ζωηρά πράσινη
Εξώνησιν = εξαγορά
Διαβουκόλησιν — εξαπάτηση με ψεύτικες ελπίδες
Μυλοθρού = μυλωνά, ιδιοκτήτη μύλου
Λευχείμονες = ντυμένοι στα λευκά
Ορχήσεων = χορών
Αιθήρ = ουρανός
Όμβρου = ραγδαίας βροχής, θύελλας
Υετός = ραγδαία και συνεχής βροχή
Κυφού=καμπούρη